جایگاه ایران در میان 8 گذرگاه منطقه ای
به گزارش کانگورو به نقل از اینپیا؛ جایگاه مهم جغرافیایی ایران بر کسی پوشیده نیست. هشت مسیر ترانزیتی عمده در منطقه پیرامونی ایران قرار دارد. که البته درجه اهمیت و میزان پیشرفت متفاوتی با یکدیگر دارند. اما شناخت و ارزیابی این مسیرها برای حفظ منافع ملی و در نهایت رسیدن به پیشنهادهای سیاست‌گذارانه مهم است.
مرکز پژوهش‌های اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی در گزارشی ۳۷ صفحه‌ای با عنوان «کریدورهای منطقه‌ای و موقعیت ژئواکونومیک ایران» به این موضوع پرداخته و مهم‌ترین مسیرهای پیرامونی ایران را که در چهارسوی جغرافیایی آن قرار دارند. معرفی، بررسی و دسته‌بندی کرده است. بر اساس این گزارش برخـی از ایـن گذرگاه‌هـا از عظیم‌تریـن پروژه‌هـای ارتباطـی دوران معاصـر هسـتند. کـه تجـارت دریایـی را بـه ترانزیـت و تولیـد در خشـکی پیونـد می‌زننـد. بنابراین شـناخت این مسیرها و ظرفیت‌هـا و محدودیت‌هـای آنهـا بـرای اقتصـاد و تجـارت کشــور اهمیت بالایی دارد.
بر اساس این گزارش، گذرگاه‌هــای کمربنــد و راه شــمال‌جنوب، کریــدور اقتصــادی چین-پاکســتان، خلیج‌فارس-مدیترانــه، فــرا افغــان، ترنس کاســپین و استانبول-تهران-اســلام آباد در زمــرۀ ایــن گذرگاه‌هــا هسـتند. و هرکدام ظرفیت‌های اقتصادی متفاوتی دارند.
در حالــی کــه مســیرهای شــمالی-جنوبـی و مسـیرهای شـرقی_غربـی یـا از ایـران عبـور می کننـد. و یـا بـرای دور زدن ایـران طراحـی شـده اند. اما در سیاست‌گذاری‌ها به آن‌ها توجه کافی نشده و توسعه زیرساختی و استفاده از ظرفیت‌های این مسیرها نادیده گرفته شده است.
ایران و گذرگاه‌های بین‌المللی در محیط پیرامون
گذرگاه نخستی که باید به آن پرداخت راه ابریشم است. اما موقعیـت ایـران در مـگا پـروژه ابریشـم متناقـض اسـت. بنابر گزارش اتاق ایران، از یـک سـو ایران بـه طـور بالقـوه مـی‌توانـد. یکـی از بزرگتریـن برنـدگان اجـرای مگاپـروژه ابریشـم باشـد. از دیگـر سـو در عمل تاکنـون ایـران سـهم چندانـی در طـرح هـای اجـرا شـده در قالـب ایـن پـروژه نداشـته اسـت.
یکی دیگر از گذرگاه‌های استرتژیکی که در اطراف ایران قرار دارد. گذرگاه ترانس کاسپین است. ارزیابی نسبت مسیر ترانزیتی ترانس کاسپین با منافع ایران نشان می‌دهد. که بهترین راه برای دسترسی ترکیه به آسیای مرکزی ایران است. با این وجود فشارهای ایالات‌متحده باهدف جلوگیری از ادغام ایران در هرگونه پروژه منطقه‌ای، سبب شده است. تا ترکیه برای ارتباط زمینی با جمهوری‌های آسیای مرکزی. مسیر ترانس کاسپین را برگزیند؛ ضمن اینکه ترکیه در این انتخاب اهداف ژئوپلیتیک را نیز دنبال می‌کند.
این مسئله سبب از دست رفتن یکی از مزیت‌های ترانزیتی ایران به‌عنوان پل ارتباطی آسیای مرکزی-قفقاز- آناتولی و بهره‌مندی‌های اقتصادی آن شده است.
در ارتباط با گذرگاه اقتصادی خلیج‌فارس-مدیترانه اتصال هند به اروپا از طریق دالان اقتصادی. خلیج فارس-مدیترانه جایگزینی برای دالان اقتصادی شمال-جنوب محسوب می‌شود. ادغام اقتصادی امارات، عربستان، اردن و اسرائیل در اقتصاد جهانی از یک‌سو و روابط اقتصادی گسترده. موجود میان هند و این کشورها در برابر عدم قطعیت‌هایی که به‌واسطه تحریم‌ها به اقتصاد ایران تحمیل‌شده است. جذابیت دالان اقتصادی خلیج فارس-مدیترانه در برابر دالان اقتصادی شمال-جنوب را برای هند افزایش می‌دهد.
گذرگاه اسلام‌آباد- تهران- استانبول هم یکی از معدود گذرگاه‌هایی است. که کاملا در راستای ارتقای موقعیت ژئواکونومیک ایران قرار دارد. در این گذرگاه ایران به‌عنوان حلقه وصل دو اقتصاد بزرگ پاکستان و ترکیه ایفای نقش می‌کند.
اما ضعف پتانسیل‌های لازم برای توسعه تجارت میان پاکستان و ترکیه اجرایی شدن این کریدور را با چالش‌های جدی مواجه کرده است.
اهمیت تجاری-ژئواستراتژیکی گذرگاه بندر چابهار به آسیای مرکزی منوط به حضور هند در این مجموعه است. پس از خروج ایالات‌متحده از برجام روند توسعه بندر و مسیرهای ریلی منتهی به افغانستان مختل شد. هند ابتدا بودجه این پروژه را کاهش داد و سپس تا سال ۲۰۲۰ عملیات اجرایی در بندر را کلا متوقف کرد.
گذرگاه اقتصادی چین-پاکستان مشخص است که با توجه به قرابت جغرافیایی میان بندر گوادر و بندر چابهار، و نیز جهت شمالی-جنوبی آن‌ها، این دو پروژه رقیب یکدیگر هستند. اما می‌توان از برخی ظرفیت‌های بندر گوادر برای توسعه چابهار نیز بهره برد.
به‌طور مشخص دو موضوع قابل‌طرح است: نخست، اتصال خط لوله گاز ایران-پاکستان به ترمینال‌های ال‌ان‌جی موجود در بندر گوادر. برای ورود به بازار صادرات گاز مایع که ایران به دلیل برخوردار نبودن از زیرساخت‌های لازم از آن محروم است. دوم، متصل شدن به مسیر زمینی این گذرگاه برای دسترسی زمینی به خاک چین که می‌تواند. تجارت ایران با سرزمین‌های داخلی چین را تسهیل کند.
گذرگاه شمال-جنوب که با هدف اتصال روسیه و منطقه قفقاز به اقیانوس هند و بندرهای هندی پیشنهاد شده. احتمالا نزدیک‌ترین پروژه ارتباطی در کشور به بهره‌برداری است. و تحولات سیاسی اخیر آن را حتی بیش از پیش به عملیاتی‌سازی نزدیک کرده است.
گذرگاه شمال-جنوب در مورد گذرگاه شمال-جنوب هیچ‌چیز واضح‌تر از این نیست که دستگاه سیاست‌گذاری ایران نیاز دارد. تا با بسیج منابع، خط آهن باقی‌مانده در مسیر رشت آستارا را تکمیل کند. و هرچه زودتر ترانزیت کالا از این مسیر را عملیاتی کند.
نیاز روسیه به این مسیر به دنبال بحران اوکراین بهترین شرایط را برای این کار فراهم کرده است. گذرگاه ترانس‌افغان با ایجاد مسیری به آسیای مرکزی از دریای عرب و اقیانوس هند کاملاً در رقابت با کریدور در شمال- جنوب قرار دارد. و به‌صورت مشخص و روشن علیه منافع ژئواکونومیک ایران است. در صورت اجرایی شدن این کریدور کشورهای آسیای مرکزی به‌ویژه ازبکستان مسیر دسترسی جدیدی به آب‌های آزاد خواهند یافت.
موانع ایران در بهره‌مندی از مزایای موقعیت ژئواکونومیک خود
در گزارش اتاق ایران آمده است که اصــل تجــارت جهانــی مبتنــی بــر مســیرهای دریایــی بوده. و مســیرهای ترانزیتــی در خشــکی. به عنوان مکمـل مسـیرهای دریایـی اهمیـت پیـدا میکننـد. و تا حد زیادی به بنادر به عنوان نقاط کلیدی اتصال دریا و خشکی وابسته است. جایگاه ایران
بنابراین آنچـه در درجـه اول موقعیـت ایـران در تجـارت جهانـی را از منظـر حمـل و نقلـی تعییـن مـی کنـد. کیفیـت بنـادر ایـران و موقعیـت آن هـا در رده بنـدی بنـادر در جهـان اسـت.
از سوی دیگر در این مبحث آنچه در کشور ما بر آن تاکید شده. ایجـاد زیرساخت‌های سـخت مانند ریـل و جـاده است. و کمتر صحبتی از زیرساخت‌های نرم مانند محیـط کسـب و کار، ارتبـاط ایـران بـا اقتصـاد جهانـی. ارتبـاط ایـران بـا نظـام مالـی بین‌المللی و ثبات سیاسی به میان آمده است. در حالی که اهمیت زیرساخت‌های نرم در تعیین موقعیت یک کشور در گذرگاه‌های بین‌المللی و سطوح کلان. بسیار بیشتر از زیرساخت‌های سخت است.
اما لازم به توجه است که تحریم‌های بین‌المللی دوام‌دار علیه ایران، زیرساخت‌های نرم را بیش از پیش تضعیف کرده .و سبب شده تا پتانسیل‌های قابل توجه آن در حوزه حمل و نقل و ترانزیت در دو دهه اخیر نادیده گرفته شود.
از همین رو اتاق ایران در گزارش ارائه شده خود بر این موضوع تاکید دارد. که در صورت تداوم تحریم‌های بین‌المللی چشم‌انداز روشنی برای به فعلیت رساندن پتانسیل‌های ایران در مسیرهای ترانزیتی وجود ندارد.
و مهم‌ترین دستور کار هرگونه فعالیت در این زمینه تلاش برای رفع کامل تحریم‌های بین‌المللی است. و در یک نتیجه‌گیری می‌توان گفت بزرگتریـن مانـع بهره‌منـدی اقتصـادی از موقعیـت جغرافیایـی، مســئله ابهــام در خصــوص آینــده همکاری‌هــای اقتصــادی، بــه واســطه تحریم‌هــاست.
تحریم‌هــا عـلاوه بـر فرسـایش تـوان دولـت بـرای توسـعه زیرساخت‌های لازم. بـرای ایفـای نقـش پررنـگ ایـران در دالان‌هــای اقتصــادی بین‌المللــی، شــرکت‌ها و دولت‌هــای خارجــی را نیــز بــا عدم قطعیت‌هــای مهمــی روبـه رو می‌کنـد. کـه بهره‌گیـری از مسـیرهای جایگزیـن را ولـو بـه قیمـت افزایـش زمـان و هزینـه ترجیـح می دهنــد. جایگاه ایران
پیشنهادهای سیاست‌گذارانه
مرکز پژوهش‌های اتاق بازرگانی ایران در انتهای پژوهش خود پیشنهاداتی در راستای استفاده از ظرفیت‌های این گذرگاه‌ها مطرح می‌کند. بر این اساس آنچـه در درجـه اول موقعیـت ایـران در تجـارت جهانـی را از منظـر حمـل و نقلـی تعییـن مـی‌کنـد. کیفیـت بنـادر ایـران و موقعیـت آن هـا در رده بنـدی بنـادر در جهـان اسـت. جایگاه ایران
در باره دالان خلیـج فارس-مدیترانـه، تسـریع در تکمیـل پـروژه خـط آهـن رشت-آسـتارا و اتصـال آن بـه شـبکه ریلـی جمهوری آذربایجـان می‌تواند راهگشا باشد. جایگاه ایران
در خصـوص دالان اقتصـادی ترانـس کاسـپین، بایـد توجـه داشـت کـه شرکت‌های خصوصـی فعـال در زمینـه حمل ونقـل. نقشـی کلیـدی در ترانزیـت کالا در مسـیر ترانـس کاسـپین بـر عهـده دارد. هـر چنـد در برابـر انگیزه‌هـای ژئوپلیتیکـی ترکیـه، ایـران فاقـد ابزارهـای لازم اسـت اما میتوانـد. بـا ارائـه مشوق‌هایی بـه شرکت‌های خصوصـی حمل ونقــل در ترکیــه و آســیای مرکــزی، جذابیــت عبــور از خــاک ایــران را بــالا ببــرد. و دراین زمینه یکــی از ایــن مشــوق ها موضــوع عــوارض و قیمــت ســوختی اســت کـه ارائــه می شــود.
از سوی دیگر موقعیـت جغرافیایـی ترکیـه بـه ایـن کشـور امـکان ایفـای نقـش در ترانزیـت کالا میـان هنـد و اروپـا را می‌دهـد. بـرای ایـن منظـور ایـران و عـراق هـر دو بـه عنـوان حلقه‌هـای میانـی اهمیـت دارنـد. بـاتوجـه بـه اینکـه شـبکه راه آهـن ایـران بـه ترکیـه متصـل شـده اسـت. شکل‌دهی بـه یـک همـکاری سـه‌جانبه میـان هنـد، ایـران و ترکیـه میتوانـد جذابیـت ترانزیتـی ایـران بـرای هنـد را افزایـش دهـد.
در مـورد گـذرگاه شـمال-جنوب هیـچ چیـز واضحتـر از ایـن نیسـت کـه باید هرچه سریعتر خـط آهـن باقی مانـده در مسـیر رشـت آسـتارا تکمیـل شود. و ایران هرچـه زودتـر ترانزیـت کالا از ایـن مسـیر را عملیاتـی کنـد.
نیـاز روسـیه بـه ایـن مسـیر بـه دنبـال بحـران اوکرایـن بهتریـن شـرایط را بـرای ایـن کار فراهـم کـرده اسـت. و بـه ویـژه، اسـتفاده از خـط اعتبـاری ارزی چهـار میلیـارد دلاری روسـیه بـه ایـران میتوانـد راهگشـا باشـد. جایگاه ایران
هرچنـد پـروژه سـه جانبه هند-ایران-افغانسـتان در بنـدر چابهـار بـا توجـه بـه تحـولات افغانسـتان و مسـائل پیـش آمـده میـان ایـران و هنـد بـه بن‌بسـت رسـیده اسـت اما ایـران و هنـد می‌تواننـد بـا بازطراحـی مسـیر مـورد بحـث و اضافـه شـدن ترکمنسـتان و ازبکسـتان بـه ایـن پـروژه، یـک بـار دیگـر چابهـار را بـه نقشـه ژئواسـتراتژیکی هنـد بازگردانـد.
پـروژه بنـدر چابهـار اغلـب از زاویـه دیـد یـک مسـیر ترانزیتـی مـورد توجـه قـرار میگیـرد، امـا نبایـد فرامـوش کــرد کــه بخــش اعظــم موافقت‌نامه‌هــا و حجــم بالایــی از ســرمایه‌گذاری‌های هنــد در ایــن منطقــه در قالــب منطقـه آزاد تجـاری چابهـار صـورت گرفـت. حتـی بـا وجـود مشـکلاتی کـه در راه ایـن پـروژه از قبل وجــود دارد، ایــران و هنــد می‌تواننــد بــا توســعه ایــن منطقــه آزاد بــه ویــژه در حــوزه صنایـع پتروشـیمی و شـیمیایی گام بزرگـی هـم در توسـعه همکاری‌هـای دوجانبـه و هـم توسـعه ایـن منطقـه بردارنـد. جایگاه ایران
همچنین ایــران می‌توانــد از ظرفیت‌هــای چیــن و ژاپــن بــرای توســعه منطقــه آزاد تجـاری چابهـار بهـره ببـرد. هـر دو کشـور بـه دلایـل گوناگـون انگیزه‌هایـی بـرای حضـور و سـرمایه‌گذاری در ایـن منطقـه برخـوردار هسـتند و حضـور آنهـا میتوانـد بـه یـک محیـط پویـا و رقابتـی بـرای توسـعه اقتصـادی منطقـه بلوچســتان ایــران شــکل دهــد.
