مثلث خطر تجارت‌ خارجی

همچنین واردات کشور طی 6 ماهه 1402 به 17.6‌میلیون‌تن و به ارزش 30.4میلیارد دلار رسیده‌است. که نسبت بـه سال‌قبل 6,9‌درصد از نظر وزن و 11,6‌درصد از نظر ارزش‌افزایش داشته‌است. تحلیل اولیه از این آمارها دو نکته را نشان می‌دهد. ایران کالاها را به قیمت ارزان‌تری به‌فروش می‌رساند. و تراز تجاری کشور در حال منفی‌‌‌‌‌‌تر‌شدن است.

لایه زیرین آمارها اما، حاوی نکاتی است که لازم است. مسوولان کشور نسبت به آن حساسیت بیشتری داشته باشند.

تغییرات در آمار صادرات ایران به چین یکی از این مسائل است، درحالی‌که وزن صادرات ایران به چین در نیم‌سال 1402 نسبت به مدت مشابه سال‌گذشته نزدیک به 45‌درصد افزایش یافته، ارزش دلاری صادرات ایران به این کشور 12‌درصد کاهش پیدا کرده‌است. آمارهای صادرات ایران در مورد دیگر شرکای تجاری ایران همچون ترکیه، امارات و اندونزی هم مشابه چین است. این در حالی است که ارزش واردات ایران از 10 مبدا اصلی وارداتی، رشد قابل‌توجهی داشته‌است.

بر اساس آمارهای سازمان توسعه‌تجارت، در 6 ماهه نخست امسال، ارزش دلاری واردات ایران از 10 مبدا اصلی، 15‌درصد نسبت به مدت مشابه پارسال افزایش یافته، درحالی‌که وزن واردات از این مبادی تنها 12‌درصد افزایش یافته‌است.

همچنین توجه به وضعیت تراز تجاری ایران با همسایه‌‌‌‌‌‌ها مساله دیگری است. که باید مورد‌توجه سیاستگذاران قرار گیرد. با وجود تلاش‌های دستگاه دیپلماسی برای توسعه روابط با همسایگان، میزان تجارت ایران با این کشورها تغییر قابل‌توجهی نداشته‌است.

مصائب کوچک‌کردن دایره تجارت

در 6 ماهه نخست امسال ایران به چین نزدیک به 7‌میلیارد دلار کالا صادر کرده‌است. چیزی در حدود 29‌درصد ارزش کالاهای صادراتی ایران. طبیعتا همکاری تجاری با دومین اقتصاد بزرگ جهان را می‌توان یک فرصت برای ایران دانست. اما فقط زمانی‌که مشتری‌‌‌‌‌‌های دیگری هم برای کالاهای ایرانی وجود داشته‌باشد و ایران بتواند در صورت لزوم به دیگر کشورها صادر کند.

نبود مشتریان متنوع باعث‌شده. که گرچه وزن صادرات نیم‌سال 1402 با رشد 45‌درصدی به رقم 22‌میلیون‌تن رسیده. اما ارزش صادرات با افت نزدیک به 950‌میلیون دلاری به رقم 7‌میلیارد دلار رسیده‌است.

فروش بیشتر و کسب درآمد کمتر از صادرات به چین را می‌توان با مشکلات اقتصادی چین ناشی از جنگ تجاری این کشور با آمریکا و مشکلات داخلی به دلیل رکود مسکن در این کشور و حضور بیشتر روسیه در بازار نفت و گاز چین مرتبط دانست. بعد از تحریم‌های اتحادیه اروپا و آمریکا علیه روسیه، این کشور تخفیف‌های بیشتری برای فروش نفت و محصولات پتروشیمی درنظر گرفته‌است.

با توجه به محدود‌شدن بازارهای روسیه، این کشور بخش قابل‌توجهی از تولیدات خود را به چین صادر کرده. که این مساله نیز به صادرات ایران ضربه زده است. این مشکلات باعث‌شده تا به دلیل رابطه تجاری استراتژیک ایران با چین، این تکانه‌‌‌‌‌‌ها به اقتصاد ایران نیز منتقل شود.  افت ارزش 30‌درصدی از صادرات ایران به چین ضربه قابل‌توجهی به تجارت کشور وارد کرد‌. که با بررسی آمارها می‌توان گفت این مساله یکی از دلایل اصلی کاهش ارزش صادرات ایران در 6ماهه نخست امسال است.

شرایط در رابطه با واردات ایران از چین متفاوت است. گرچه به‌صورت نسبی ارزش واردات ایران از چین نیز ارزان‌تر شده، اما این افت تناسبی با سقوط ارزش صادرات ایران به این کشور ندارد. در 6 ماهه نخست امسال ایران از چین 2.55‌میلیون‌تن کالا به ارزش 8.78‌میلیارد دلار کالا وارد کرده که رشد25‌درصدی در ارزش و 35‌درصدی در وزن را نشان می‌دهد.

موضوع در مورد ترکیه و امارات که مجموعا خریدار 23‌درصد از کالاهای صادراتی ایرانی هستند. هم مشابه است، درحالی‌که وزن صادرات ایران به ترکیه و امارات به ترتیب 28 و 11‌درصد نسبت به مدت مشابه پارسال افزایش یافته، اما ارزش دلاری کل کالاهای صادراتی به ترکیه 7‌درصد و به امارات 11‌درصد کاهش یافته‌است.

در مقابل درحالی‌که وزن کالاهای وارداتی ایران از امارات، مهم‌ترین مبدا واردات کشور، تنها 6‌درصد افزایش یافته، ارزش واردات ایران از این کشور 15‌درصد افزایش یافته‌است.

به‌طور کلی بررسی 10 مبدا اصلی واردات ایران نشان می‌دهد که قیمت هر‌تن از کالاهای وارداتی از امارات، آلمان، سوئیس، انگلستان و هلند افزایش یافته‌است.

این آمارها چند نکته را روشن می‌سازد؛ مساله اول آن است که افت ارزش کالاها یک مساله جهانی نیست و به‌عنوان مثال ایران از برخی از کشورها کالاها را به قیمت بالاتری وارد می‌کند. نکته دوم آن است که ایران به دلیل جنس کالای صادراتی و محدودیت کشورهای مقصد، در شرایط بحران اقتصادی شرکای اصلی، به‌شدت تحت‌تاثیر قرار می‌گیرد.

به‌عنوان مثال یک بحران خفیف در اقتصاد چین به‌شدت بر ارزش کالاهای صادراتی ایرانی تاثیر گذاشته است، درحالی‌که اگر ایران این امکان را داشت تا مقاصد خود را متنوع‌‌‌‌‌‌تر کند طبیعتا با این مشکل مواجه نبود. این مساله خطر بالقوه‌‌‌‌‌‌ای برای ایران محسوب می‌شود.

بیش از 70‌درصد صادرات ایران تنها به مقصد 4کشور است، در نتیجه سرنوشت اقتصاد ایران به سرنوشت این کشورها گره خورده و در صورتی‌که یکی از 4 کشور چین، عراق، امارات و ترکیه به یک حادثه طبیعی، مشکل سیاسی، جنگ یا رکود اقتصادی دچار شود، به‌صورت اتوماتیک ایران نیز دچار مشکلات اقتصادی خواهد شد؛ در واقع مشکل اقتصاد چین در این ماه‌ها یک پیش پرده از خطر بزرگتر بود.

ناترازی تجارت

وضعیت تراز تجاری ایران با برخی از کشورها که در نقشه تجارت ایران اهمیت بالایی دارند نیز بسیار قابل‌تامل است.

عراق همسایه مهم دومین مقصد صادراتی ایران است. ایران در 6 ماهه نخست سال‌جاری 4.5‌میلیارد دلار به این کشور کالا صادر کرده، درحالی‌که واردات ایران از این کشور رقمی معادل 236‌میلیون دلار بوده‌است؛ این به‌معنای تراز 4‌میلیارد  و 305‌میلیون دلاری به نفع ایران است. وضعیت در مورد صادرات به افغانستان نیز مشابه است.

ایران 816‌میلیون دلار کالا در 6 ماهه نخست سال‌جاری به این کشور صادر کرده است، در مقابل واردات ایران از این کشور در همین مدت رقمی معادل 11‌میلیون دلار بوده‌است. همچنین ارمنستان و پاکستان، دیگر شرکای تجاری مهم ایران در نیم‌سال 1402 به ترتیب معادل 195 و 939‌میلیون دلار کالا از ایران وارد کرده‌‌‌‌‌‌اند، درحالی‌که صادرات این کشورها به ایران به ترتیب معادل 23 و 294‌میلیون دلار بوده‌است.

این آمارها نشان می‌دهد که تجارت ایران با کشورهایی که مهم‌ترین مقاصد صادراتی ایران محسوب می‌شوند کاملا یک‌طرفه است و تراز تجاری با اختلاف زیاد به نفع ایران است. برخلاف تصور عامه که این اتفاق را امری مثبت می‌دانند؛ این مساله خطر جدی برای تجارت ایران محسوب می‌شود.

به‌عنوان مثال صادرات ایران به عراق بیش از 18‌برابر واردات از این کشور است؛ در واقع این رابطه تجاری نه بر اساس ایجاد منافع مشترک، بلکه بر اساس نیازهای حال‌حاضر عراق شکل‌گرفته‌است. حال وضعیتی را درنظر بگیریم که عراق در سال‌های آینده با حل مشکلات امنیتی خود رشد مستمری را تجربه کند.

در آن وضعیت ایران با عراق جدیدی مواجه است. که نیازهای متفاوتی دارد و علاوه‌بر اینکه بازار مصرفی دیگر کشورها باشد. در برخی بخش‌ها (به غیر‌از نفت) کالاهای صادراتی تولید کند. در چنین شرایطی، کشوری می‌تواند رابطه موفقی با عراق شکل دهد که تراز تجاری متناسب‌‌‌‌‌‌تری با این عراق داشته‌باشد. این دقیقا خطری است که فعالان بخش‌خصوصی بارها در مورد آن هشدار داده‌اند.

در حال‌حاضر کشورهایی مانند قطر، عربستان، ترکیه و امارات تلاش دارند. تا با بازتعریف رابطه تجاری خود با عراق منافع مشترک تعریف کرده و حضور بیشتری در این بازار داشته باشند. بنابراین بازاری که 19‌درصد کالاهای صادراتی ایران به مقصد آن صادر می‌شود. در خطر تهدید است. در مورد دیگر کشورهایی که ذکر شد نیز وضعیت مشابه است.

نبود تعادل در تراز تجاری این خطر را به‌وجود می‌آورد که این کشورها به‌سرعت مبادی وارداتی خود را جایگزین کنند.

در مقابل کشورهایی هستند که ایران از آنها واردات قابل‌توجهی دارد. اما صادرات به این کشورها نسبتی با واردات ندارد. به‌عنوان نمونه از ابتدای سال‌جاری تا ماه شهریور، ایران از امارات بیش از 9‌میلیارد دلار کالا وارد می‌کند. درحالی‌که تنها 3‌میلیارد دلار به این کشور صادرات داشته. که به‌معنای تراز تجاری 6‌میلیارد دلاری به نفع امارات است.

همچنین ایران از برزیل 194‌میلیون و از آرژانتین 184‌میلیون دلار کالا وارد کرده درحالی‌که صادرات ایران به برزیل معادل یک‌میلیون دلار بوده و هیچ کالایی به مقصد آرژانتین صادر نشده‌است. در مورد تجارت ایران به کشورهای اروپایی نیز وضعیت مشابه است.

صادرات ایران به کشورهای آلمان، سوئیس، انگلستان، هلند و ایتالیا مجموعا 156‌میلیون دلار بوده که نزدیک به نیمی از آن به مقصد آلمان بوده، درحالی‌که ایران از این کشورها رقمی معادل 2‌میلیارد و 974‌میلیون دلار کالا وارد کرده‌است. چیزی در حدود 19‌برابر صادرات ایران. این وضعیت نیز در تجارت چندان مطلوب نیست زیرا کشورها در واردات وابستگی به ایران ندارند. و ممکن است کالاهای خود را به کشوری صادر کنند. که با آن منافع مشترک صادراتی و وارداتی تعریف کرده‌‌‌‌‌‌اند.

در مورد رابطه تجاری با همسایه‌‌‌‌‌‌ها، به‌رغم تحرکات دیپلماتیک دولت، وضعیت تجارت ایران با عربستان، کویت، قطر و بحرین تغییر چندانی نداشته‌است. ایران همچنان با عربستان‌سعودی و بحرین تجارت قابل‌توجهی ندارد. در نیم‌سال اول1402 ایران180‌هزار دلار به عربستان صادر کرده. و هیچ وارداتی از این کشور ندارد. تجارت ایران با بحرین نیز مجموعا 5‌میلیون دلار است که شامل 4‌میلیون دلار صادرات ایران به این کشور و یک‌میلیون واردات از بحرین می‌شود. تجارت ایران با قطر و کویت هم نسبت به سال‌های گذشته تغییر عمده‌ای نداشته‌است.

افت قیمت کالاهای صادراتی

بررسی جزئیات آمارهای محصولات صادراتی ایران حاوی نکات قابل‌توجهی است. اولین مساله افزایش قابل‌توجه در وزن صادرات گاز و برخی محصولات پتروشیمی است. در 6ماهه نخست امسال وزن صادرات گاز 102‌درصد، پروپان‌مایع 20‌درصد، بوتان مایع 49‌درصد، قیرنفت 32‌درصد، سایر گازهای نفتی و هیدروکربورهای گازی شکل مایع‌شده 86‌درصد و اتیلن‌گلیکول 139‌درصد افزایش یافته‌است.

این تغییرات قابل‌توجه می‌تواند نشانه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای بر گشایش‌‌‌‌‌‌ها در صادرات نفت و محصولات مرتبط با آن باشد، با وجوداین‌ به استثنای گاز، قیمت هر‌تن از صادرات محصولات مذکور به‌شدت افت کرده‌است. به‌عنوان نمونه ارزش هر گاز LPG که بیش از 11‌درصد از صادرات غیرنفتی ایران و بیش از 38‌درصد از صادرات ایران به چین را شامل می‌شود، در نیم‌سال 1402 با افت 32‌درصدی نسبت به مدت مشابه سال‌گذشته مواجه‌شده که برخلاف روند جهانی قیمت این کالاهاست.

قیمت گاز LPG به دلیل بحران جنگ روسیه و اوکراین در سال‌گذشته افزایش قابل‌توجهی داشته و بر اساس آمارها بیش از 80‌درصد رشد داشته‌است. وضعیت در حوزه ارزش صادراتی مواد معدنی نیز مشابه است.

ارزش هر‌تن شمش از آهن و فولاد غیر‌ممزوج در بازارهای جهانی 8‌درصد افت داشته. و قیمت هر‌تن میله‌های آهنی یا فولادی و سنگ‌آهن به‌هم فشرده شده و کنسانتره‌های آن به ترتیب 14 و 20‌درصد نسبت به نیم‌سال 1401 کاهش یافته‌است. همچنین قیمت هر‌تن آلومینیوم به‌صورت کارنشده 13‌درصد و کنسانتره آهن 25‌درصد کاهش یافته‌است.

برخلاف افت ارزش صادراتی کشور در بخش‌های مذکور، ارزش واردات ایران در نیم‌سال 1402 افزایش داشته‌است. ایران 5‌میلیون‌تن کالای صنعتی به ارزش بیش از 20‌میلیارد دلار وارد کرده‌است. ارزش هر‌تن واردات صنعتی ایران با 7‌درصد افزایش به رقم 4140 دلار رسیده‌است.

در بخش معدن نیز ارزش کالاهای معدنی وارداتی با رشد 28‌درصدی در ارزش به رقم بیش از 2.8‌میلیارد دلار رسیده‌است. ارزش هر‌تن کالاهای معدنی وارداتی در 6 ماهه نخست امسال 1207 دلار محاسبه‌شده که رشد 5‌درصدی را نشان می‌دهد.

همچنین ارزش هر‌تن واردات کالاهای پتروشیمی وارداتی با افت 18‌درصدی به رقم 1818 دلار رسیده‌است. از ابتدای سال‌جاری تا ماه شهریور ایران 509‌هزار‌تن محصولات پتروشیمی به ارزش 926‌میلیون دلار وارد کرده‌است.

تنها بخشی که به‌رغم افت وزن صادرات رشد قیمت را تجربه کرده، صادرات محصولات کشاورزی است. در 6 ماهه نخست سال‌جاری بیش از 2.6‌میلیون‌تن محصولات کشاورزی از ایران به سایر نقاط جهان صادرشده که افت 4‌درصدی را نشان می‌دهد، اما ارزش وزنی صادرات این بخش 22‌درصدی به رقم یک‌میلیارد و 567‌میلیون دلار رسیده‌است. در مقابل واردات هر‌تن محصولات کشاورزی با کاهش قیمت 13‌درصدی مواجه شده‌است.

در حال‌حاضر ارزش صادراتی هر‌تن محصولات صادراتی ایران 598 دلار و هر‌تن محصولات کشاورزی وارداتی 599 دلار محاسبه شده‌است.

همین‌طور که مشخص است. در این بازار ایران موفق بوده و محصولات خود را نزدیک به قیمت جهانی صادر کرده‌است. بنابراین امکان صادرات سایر محصولات ایرانی به قیمت جهانی در صورت برنامه‌ریزی دقیق وجود دارد. در نهایت می‌توان گفت چند خطر عمده تجارت ایران را تهدید می‌کند. مورد اول آن است که صادرات و واردات ایران محدود به چند کشور خاص است. و ناترازی قابل‌توجهی در تراز تجاری با این کشورها وجود دارد.

این مساله باعث‌شده تا ارزش کالاهای صادراتی ایران وابسته به وضعیت اقتصادی این کشورها باشد. و همچنین در فرآیند مذاکره ایران چندان قیمت گذار نباشد. نکته دیگر آن است. که در حال‌حاضر قیمت هر‌تن صادرات صنعتی ایران یک‌چهارم کالاهای وارداتی صنعتی و قیمت کالاهای صادراتی معدنی ایران کمتر از 20‌درصد کالاهای وارداتی معدنی است.

دلیل این مساله تولیدات با ارزش‌افزوده پایین است. در صورتی‌که چند مرحله خلق ارزش‌افزوده بر روی محصولات خام صورت بگیرد. قیمت‌ها کمتر تحت‌تاثیر اتفاقات غیرمترقبه در اقتصاد جهانی قرار می‌گیرد. و اقتصاد بیشتر قابل پیش‌بینی خواهد شد.

علاوه بر همه اینها باید این مساله را درنظر گرفت. که رشد در حجم صادرات بدون‌توجه به افت قیمت محصولات چندان نباید باعث شادمانی سیاستگذاران شود. صادرات ایران در حال ارزان‌تر‌شدن است. و مشتریان محصولات ایرانی محدود به چند کشور خاص است.

آنچه باید موجبات شادمانی را فراهم کند. توسعه بازارهای صادراتی ایران، خلق ارزش‌افزوده یا تبدیل درآمد حاصل از خام‌فروشی به توسعه زیرساخت‌های کشور است. که در سال‌های اخیر این اتفاقات تحقق چندانی نیافته‌است.